Η συγκεκριμένη λοιπόν (που την ακούω και δεν τ' αλλάζω) έχει 2 - 3 το μεσημέρι ένα ραδιοφωνικό περιοδικό, ας πούμε πολιτιστικό. Πολύ ας πούμε όμως. Ο τίτλος της εκπομπής είναι "της μέρα τα γυρίσματα" αλλά μόνιμα ξεκινάει μ' ένα λογοπαίγνιο. Το ίδιο κάθε μέρα. Κι αν το ακούσεις μια φορά μπορεί να το θεωρήσεις έξυπνο, τη δεύτερη σου κάνει κάπως κι από κει και πέρα αρχίζεις και το βαριέσαι. Μιας και ξεκινάει στις 2, το λογοπαίγνιο - υπότιτλος της εκπομπής (ή υπέρτιτλος αφού λέγεται πριν απ' όλα τ' άλλα) είναι "η ώρα είναι δύο αλλά εγώ είμαι μία και θα σας κρατήσω συντροφιά μέχρι τις τρεις. Είμαι η Λίτσα Τόσκα με την εκπομπή της μέρα τα γυρίσματα" και πάει παρακάτω.
Όμως, εκτός απ' την εξυπνακίστικη αυτή εισαγωγή θεωρεί υποχρέωσή της (εξάλλου, τι πολιτιστική θα ήταν) να ασχολείται και με γλωσσικά θέματα. Πώς βγήκε η τάδε παροιμία ή η άλλη έκφραση κλπ. Που πολλές εκδοχές είναι τραβηγμένες απ' τα μαλλιά και θυμίζουν τον Γκας Πορτοκάλος απ' την ταινία "γάμος... αλά ελληνικά". Μεταξύ αυτών και το ότι η έκφραση "πράσινα άλογα" δεν γράφεται έτσι αλλά "πράσσειν άλογα" γιατί είναι αρχαιοελληνική κλπ. Και στην κουβέντα της Τσικνοπέμπτης, λοιπόν, ανέφερα μεταξύ άλλων και το συγκεκριμένο παράδειγμα.
Τι ήταν να το πω. Ξεσηκώθηκε η ομήγυρις. Τι είν' αυτά που λέω, αφού η σωστή γραφή είν' αυτή που προβαλλόταν απ' την εκπομπή. Κι η ομήγυρις που λέω δεν ήταν ό,τι κι ό,τι. Τρεις φιλόλογοι κι ένας ανώτερος δικαστικός. Που ομοφωνούσαν στην ύπαρξη από την αρχαία γραμματεία της φράσης "πράσσειν άλογα". Κι όταν εγώ προκάλεσα να μου πουν σε ποιο κείμενο υπάρχει η απάντηση ήταν: "σιγά μην ψάξουμε και στο Λιντελ Σκοτ".
Η Μαρία με ρώτησε αν τη δική μου άποψη την είχα διαβάσει στον Σαραντάκο, αλλά ήταν πρότερη γνώση που δεν έτυχε να την επιβεβαιώσω από κει. Κάπου βρεθήκαμε σε αδιέξοδο, η κουβέντα άλλαξε, πιάσαμε άλλα θέματα. Επανήλθα μετά από μερικές μέρες με μέιλ που τους ρώταγα "Με αφορμή την προχτεσινή συζήτηση για τα «πράσιν' άλογα» που τα θέλατε με τρισχιλετές κλέος να είναι «πράσσειν άλογα» μήπως έχετε να μου προτείνετε κάποια παρόμοια δοξασμένη εξήγηση και για την έκφραση «κολοκύθια τούμπανα» που χρησιμοποιείται περίπου ισοδύναμα;" Προφανώς απάντηση δεν πήρα, μάλλον απαξιωτικά.
Αλλά μιας και έριξε η Μαρία την ιδέα για τον Σαραντάκο, είπα να το ψάξω. Και ω του θαύματος. Είχε γράψει. Με σχεδόν ίδιο τίτλο με τον δικό μου. Πολύ νωρίς, όταν δεν είχα ανακαλύψει ακόμα το μπλογκ του που το ξεκίνησε τον Φλεβάρη του 2009 και το συγκεκριμένο άρθρο γράφτηκε τον Μάη, ούτε τρεις μήνες απ' το ξεκίνημα. Διαβάζω τι γράφει και βλέπω πως δικαιώνομαι. Αλλά όπως πολλές φορές γράφει ο ίδιος, είναι δύσκολο να μάθουμε κάτι, αλλά είναι πολύ πιο δύσκολο να ξεμάθουμε κάτι που το μάθαμε λάθος, ειδικά αν είναι και γοητευτικό.
Πολλά έγραψα μέχρις εδώ αλλά θα ήταν μισό αν δεν είχε την επιχειρηματολογία Σαραντάκου. Παραμεγαλώνει το πράμα και το θέμα είναι πως επειδή το κάθε κείμενό του εμπλουτίζεται από τα σχόλια που το ακολουθούν (στο συγκεκριμένο ξεπερνούν τα 100) για ακόμα καλύτερη κρίση θα πρότεινα να διαβαστεί απ' την πηγή: https://sarantakos.wordpress.com/2009/05/06/prasinaloga/
Πράσσειν άλογα και πράσινα άλογα
Προσοχή: το άρθρο αυτό είναι πολύ μεγάλο, όχι απλό σεντόνι αλλά διπλοπανωκατωσέντονο. Λυπάμαι, δεν μου κάνει καρδιά να το κόψω.
Η έκφραση …και πράσινα άλογα, όπως ας πούμε στη φράση «Τι ανώτατες σπουδές και πράσινα άλογα λέει πως έχει κάνει; Αφού δεν έχει τελειώσει ούτε το δημοτικό!» είναι πολύ συνηθισμένη.
Αν και κανείς χρήστης δεν αμφιβάλλει για τη σημασία της, πολλοί αναρωτιούνται για την προέλευσή της, που δεν είναι φανερή στα μάτια τους. Καθώς δεν μπορούν να εξηγήσουν πώς εμφανίστηκαν τα «πράσινα άλογα» προσπαθούν (και πολύ φυσιολογικά!) να βρουν μιαν άλλη, πιο ορθολογική κατά τη γνώμη τους εξήγηση.
Σύμφωνα με μια πολύ διαδεδομένη «εξήγηση» για την προέλευση της έκφρασης …και πράσινα άλογα, πρόκειται για παραφθορά της αρχαίας έκφρασης «πράσσειν άλογα». (Υπάρχουν και άλλες «εξηγήσεις» για την προέλευση της φράσης, αυτή όμως είναι η πιο διαδεδομένη.) Όπως μας πληροφορεί, για παράδειγμα, ο δικτυακός τόπος www.prasinaloga.gr, που ανήκει στην ομάδα εικαστικού θεάτρου κούκλας «Πράσσειν άλογα»: η έκφραση «Πράσσειν άλογα» είναι αρχαία (πράσσειν = πράττω, άλογο = μη λογικό).
Σε μια διαδικτυακή συζήτηση περί αστρολογίας, κάποιος σκεπτικιστής έγραψε άρθρο με τίτλο «Άστρα και πράσινα άλογα» και αμέσως κάποιος άλλος τον διόρθωσε σε «Άστρα και πράσσειν άλογα», επισημαίνοντας Έχεις δει πουθενά πράσινα άλογα; μήπως αυτό το πράσινα δεν είναι πράσινα αλλά πράσσειν ή πράττειν απαρέμφατο του ρήματος πράττω; Και το άλογα μήπως δεν εννοούνται τα άλογα αλλά το δίχως λογική πραττόμενο; Κάποιος άλλος, αλλού: Πράσινα άλογα και πράσσειν άλογα, που έλεγαν και οι αρχαίοι ημών πρόγονοι.
Υπάρχουν λοιπόν αρκετοί που πιστεύουν ότι η αρχική μορφή της φράσης «και πράσινα άλογα» είναι η αρχαία «πράσσειν άλογα». Η λανθασμένη (όπως θα επιχειρήσω να αποδείξω) αυτή άποψη απέκτησε επιπρόσθετο κύρος όταν ένα συγκρότημα ελληνικής ροκ μουσικής πήρε την ονομασία Πράσσειν άλογα, με έμβλημά του ένα πράσινο αλογάκι του σκακιού.
Μερικοί μάλιστα χρησιμοποιούν και στον σημερινό τους γραπτό λόγο τη γραφή «πράσσειν άλογα», ακόμα και σε εφημερίδες (τις προάλλες το είδα στην Αυγή). Σαν ακραίο παράδειγμα, μερικοί θεωρούν… δολοφονία της γλώσσας το να γράψει κανείς «πράσινα άλογα», όπως στο εξής απόσπασμα που ψάρεψα από καβγά οπαδών, διατηρώντας βέβαια ορθογραφία και σύνταξη του πρωτοτύπου: Πάμε παρακάτω…Σαν ακραιφνείς ελληναρες που είστε πως γίνεται μέσα από επίσημη ανακοίνωση να δολοφονείται την ελληνική γλώσσα σε τέτοιο σημείο και να μιλάτε για ‘πράσινα άλογα’ όταν η έκφραση στην ουσία είναι ‘πρασσειν άλογα’ που απλά για ενημέρωση βγαίνει από το πράττει μη λόγια και επειδή τα 2 τ αντικαθιστούνται με 2 Σ γίνεται όπως σας το παρουσιάσαμε πιο πάνω. Δική μας συμβουλή μείνετε στο να γράφετε την σελιδουλα σας στα Αγγλικά η ανοίξτε κανένα λεξικό γιατί μια φορά που επιχειρήσατε να γράψετε ελληνικά τα κάνατε σκατα σαν τα μούτρα σας.
Υποστηρίζω ότι η «εξήγηση» αυτή είναι λανθασμένη και ότι φράση «πράσσειν άλογα» ποτέ δεν υπήρξε στα αρχαία ελληνικά και ότι δεν προήλθε από παρασυσχετισμό η σημερινή παροιμιακή έκφραση.
Το κομμάτι αυτό το ξεκίνησα εδώ και αρκετό καιρό, με σκοπό να γράψω μονοσέλιδη απάντηση σε φίλο που με ρώτησε, αλλά αβγάτεψε και κοντεύει να βγει διατριβή. Στα επόμενα, θα υποστηρίξω τα εξής:
α) Έκφραση «πράσσειν άλογα» δεν υπάρχει στην αρχαία γραμματεία
β) Η αρχική μορφή της σημερινής φράσης ήταν «πράσινο άλογο» και όχι «πράσινα άλογα» και η σημασία της δεν ήταν το παράλογο αλλά το ανύπαρκτο.
γ) Παρόμοιες εκφράσεις με ‘πράσινα άλογα’ υπάρχουν και σε άλλες γλώσσες
δ) Το πράσινο χρώμα σε ζώα είναι ενδεικτικό του ανύπαρκτου για πολλούς λαούς.
α) Υπάρχει έκφραση πράσσειν άλογα;
Αν υπήρχε τέτοια έκφραση στα αρχαία ελληνικά, και μάλιστα σε τέτοια συχνότητα ώστε να οδηγήσει σε νεοελληνική παροιμία, θα έπρεπε να έχει αφήσει κάποιο ίχνος. Όμως, σε όλη την αρχαία γραμματεία, όπου μπορούμε πια χάρη στο TLG να κάνουμε κάθε λογής αναζητήσεις, δεν βρίσκεται καμιά εμφάνιση της φράσης «πράσσειν άλογα».
Θα έλεγα μάλιστα, με την ελάχιστη βέβαια ενεργητική αίσθηση που έχω από την αρχαία γλώσσα, ότι ο αρχαίος δεν θα έλεγε στον συνομιλητή του: «πράττεις άλογα, ω Δημόσθενες», αλλά «άλογα πράττεις» ή, ακόμα καλύτερα, «άτοπα ποιείς, ω Δημόσθενες» (ή «αγεννή ποιείς»). Τέτοιες φράσεις βρίσκονται στην αρχαία γραμματεία, από την κλασική κιόλας εποχή.
Ωστόσο, για να είμαι τίμιος, πρέπει να πω ότι βρίσκω στο TLG και δύο περιπτώσεις όπου το «άλογο» βρίσκεται κοντά στο «πράττω/πράσσω». Ο Ιουστίνος στην απολογία του έχει τα «ἀλόγως πραττόμενα», ενώ ο Δαμασκηνός γράφει «ἵνα μὴ ἀσχημονῶμεν τὰ τῶν ἀλόγων πράσσοντες͵ ἀλλ’ ἐπέχωμεν λόγῳ τὰς ὁρμὰς τῆς φύσεως». Βέβαια, εδώ η σημασία είναι ότι δεν πρέπει να αφήνεται κανείς έρμαιο στις ορμές του όπως τα (άλογα) ζώα, αλλά να τις τιθασεύει με το λογικό. Κατά τη γνώμη μου, δεν υπάρχει μεγάλη σχέση με το (ανύπαρκτο) «πράσσειν άλογα» αλλά το αναφέρω για να μη μου πείτε πως το αποσιώπησα.
Ας δεχτούμε λοιπόν, για χάρη της συζήτησης ότι δεν έχει αποδειχτεί η ανυπαρξία της έκφρασης «πράσσειν άλογα» (άλλωστε η ανυπαρξία κάποιου πράγματος δεν μπορεί να αποδειχτεί αναντίρρητα).
β) Η αρχική μορφή της σημερινής έκφρασης φαίνεται να ήταν διαφορετική. Η δε σημασία εξελίχθηκε από το αδύνατο στο παράλογο.
Σήμερα λέμε «…και πράσινα άλογα». Η έκφραση αυτή περιλαμβάνεται σε όλα τα λεξικά και είναι αρκετά κοινή, ή μάλλον, τολμώ να πω, πασίγνωστη.
Ωστόσο, στη μεγάλη συλλογή των παροιμιών του Ν. Πολίτη, δεν υπάρχει φράση με αυτή τη μορφή. Στον Πολίτη και στο λ. άλογο, βρίσκουμε την παροιμία «άλογο πράσινο ζητά». Και σημειώνει ο Πολίτης ότι η παροιμία λέγεται επί αδυνάτων. Στο ίδιο λήμμα δίνει ο Πολίτης και μιαν άλλη παροιμία συγγενική, «είδες πράσινο άλογο;» η οποία χρησιμοποιείται ελλειπτικά, δηλ. «όσο δεν υπάρχει πράσινο άλογο άλλο τόσο δεν υπάρχει αυτό που θα σου πω».
Μας λέει και κάτι άλλο ο Πολίτης· ότι το πράσινο άλογο ως τύπος του αδυνάτου απαντά και σε άλλες παροιμίες, όπως στο λ. Γιάννης και στο λ. Χιώτης. Την παροιμία στο λ. Γιάννης μπορούμε να τη βρούμε, γιατί ανήκει κι αυτή στο δημοσιευμένο τμήμα του έργου (Α έως Δ και η αρχή του Ε). Είναι: «Είδες πράσινο άλογο; Είδες Γιάννη φρόνιμο». Πρόκειται για μια ακόμα από τις πολλές παροιμίες που κοροϊδεύουν τους Γιάννηδες, κορυφαία από τις οποίες είναι η γνωστή για τους σαρανταπέντε. Όσο υπάρχει πράσινο άλογο, άλλο τόσο υπάρχει γνωστικός Γιάννης, μας λέει η παροιμία.
Την παροιμία του Πολίτη στο λήμμα Χιώτης δεν μπορούμε να τη βρούμε διότι το λήμμα Χιώτης ανήκει στο αδημοσίευτο τμήμα του έργου! Για όποιον δεν ξέρει, η έκδοση των Παροιμιών του Πολίτη ξεκίνησε το 1900 περίπου, χάρη στο κληροδότημα Μαρασλή. Μέσα σε δύο περίπου χρόνια τυπώθηκαν τέσσερις τόμοι αυτού του μνημειώδους έργου, που έτσι έφτασε μέχρι τις αρχές του γράμματος Ε. Στη συνέχεια, για αιτία που δεν την ξέρω, η έκδοση σταμάτησε. Και από τότε μένει ανέκδοτο όλο το υπόλοιπο έργο. Χοντρικά υπολογίζοντας, πρέπει να είναι ανέκδοτα τα 4/5 του έργου, ίσως λίγο λιγότερο. Για να το πω αλλιώς, το εκδομένο τμήμα υπολογίζω ότι είναι γύρω στο 20% με 25% του συνολικού έργου. Έτσι αυτό το μνημειώδες εθνικό έργο παραμένει ανολοκλήρωτο, εδώ και 105 χρόνια, τη στιγμή που αντιπροσωπεύει μια δαπάνη που είναι μικρό κλάσμα των όσων έβγαλε με μια μονοκοντυλιά ο τελευταίος αεριτζής από τα δομημένα ομόλογα ή ο τελευταίος ημέτερος από μια χαριστική ανάθεση.
Ο Νικόλαος Πολίτης πέθανε το 1921. Τα χαρτιά του όμως υπάρχουν· κατά καιρούς κάποιοι μελετητές έχουν χρησιμοποιήσει το ανέκδοτο τμήμα της εργασίας για να τεκμηριώσουν τις δικές τους παροιμιολογικές συλλογές. Το 1995 ο καθηγητής Μιχάλης Μερακλής μού είχε πει ότι το ανέκδοτο τμήμα των Παροιμιών του Πολίτη υπήρχε στη Λαογραφική Εταιρεία, στο κτίριο της οδού Διδότου. Υποθέτω πως θα είναι ακόμα εκεί.
Την παροιμία με το Χιώτη και τα πράσινα άλογα όμως την ξέρουμε, αν και δυστυχώς δεν ξέρουμε ποια σχόλια έκανε ο Πολίτης. Την ξέρουμε, παρόλο που δεν (φαίνεται να) χρησιμοποιείται σήμερα, επειδή έχει αποθησαυριστεί σε δεκάδες έργα του 19ου αιώνα και παλιότερα, όχι παροιμιολογικά μάλιστα, αλλά γεωγραφικά-ταξιδιωτικά. Για παράδειγμα, στο ταξιδιωτικό έργο Travels in Various Countries of Europe, Asia and Africa του Edward Daniel Clarke, το οποίο εκδόθηκε πριν από την καταστροφή της Χίου, βρίσκω την αναφορά:
Από προφορική πληροφορία, την παροιμία για τους Χιώτες και τα πράσινα άλογα την χρησιμοποιούν ακόμα και σήμερα οι γείτονές τους Μυτιληνιοί. Ακόμα, ξέρουμε, και το έχω καταγράψει στο άρθρο μου για τη λέξη «δραγουμάνος», ότι ο Παναγιωτάκης Νικούσιος, ο πολυμαθέστατος και ευφυέστατος αυτός Χιώτης, ο πρώτος ρωμιός που έγινε μέγας δραγουμάνος της Υψηλής Πύλης και εγκαινίασε την παράδοση, ήταν γνωστός με το παρατσούκλι «πράσινο άλογο» ακριβώς λόγω της παραπάνω παροιμίας.
Για παράδειγμα, Στον Βίο του καρδιναλίου Μετσοφάντι, έργο του 1850, υπάρχει αφιέρωμα στους μεγάλους γλωσσομαθείς των εποχών, και μέσα σ’ αυτούς γίνεται λόγος και για τον Νικούσιο. Εκεί υπάρχει και η εξής υποσημείωση: «Ο Παναγιώτης καταγόταν από τη Χίο και αργότερα στη ζωή του έγινε γνωστός με το παρατσούκλι ‘το πράσινο άλογο’, που είναι υπαινιγμός σε μια τοπική παροιμία, ότι ‘είναι ευκολότερο να βρεις πράσινο άλογο παρά φρόνιμο Χιώτη’. Το παρατσούκλι αυτό ήταν ο μεγαλύτερος έπαινος που μπορούσε να γίνει στη σωφροσύνη και στην ικανότητα του Παναγιώτη· είναι όμως και μια παράδοξη επιβεβαίωση της κακής φήμης που είχαν από τα πολύ παλιά χρόνια οι νησιώτες του Αιγαίου».
Αυτά έγιναν γύρω στα 1650, οπότε η παροιμία ασφαλώς υπήρχε τότε και ασφαλώς όχι με τη μορφή που έχει σήμερα, ούτε με την ίδια σημασία. Τότε ήταν το ανέφικτο, σήμερα είναι το παράλογο.
Πότε πρωτοεμφανίζεται η παροιμία με τη σημερινή της μορφή; Θα με βόλευε να σας πω ότι, αφού δεν την έχει ο Πολίτης και δεν την έχω βρει και σε άλλη συλλογή παροιμιών, η παροιμία θα είναι παιδί του εικοστού αιώνα, αλλά η εντιμότητα επιβάλλει να πω πως την έχω αποδελτιώσει στο θεατρικό έργο «Ο γενικός γραμματεύς», του Η. Καπετανάκη, το οποίο ανέβηκε το 1893:
– Βρε τι χαρακτήρα και πράσιν’ άλογα μου τσαμπουνίζεις; Έχει η πολιτική χαρακτήρα;
Πάντως, το γεγονός ότι δεν περιλαμβάνει ο Πολίτης τη φράση στη συλλογή του, ούτε κανείς άλλος παροιμιολόγος της εποχής, σημαίνει αν μη τι άλλο ότι η φράση ήταν νέα τότε που τη χρησιμοποίησε ο Καπετανάκης στο θεατρικό του. (Εδώ, μια επιφύλαξη: επειδή δεν έχω δει το ανέκδοτο τμήμα του έργου του Ν. Πολίτη, δεν μπορώ να αποκλείσω 100% να την καταγράφει ο Πολίτης τη φράση στο λ. πράσινος. Αλλά επειδή ο Πολίτης πρόσεχε πολύ να κάνει παραπομπές μεταξύ λημμάτων, το θεωρώ πολύ απίθανο να είχε καταγράψει τη μορφή «και πράσιν’ άλογα» στο λ. πράσινος και να μην κάνει μνεία στο λ. άλογο)
Κλείνοντας αυτή την ενότητα, πιστεύω ότι και μόνη η ύπαρξη της παροιμίας «Πράσινο άλογο και φρόνιμο Χιώτη», τουλάχιστον από το 1650, καταρρίπτει την ευφάνταστη κατασκευή για το «πράσσειν άλογα». Όπως θα δούμε και πιο κάτω, το πράσινο χρώμα χρησιμοποιείται συχνότατα ως έκφραση του αδύνατου, του τερατώδους, του εξωπραγματικού, σε πολλές γλώσσες.
γ) Και οι άλλες γλώσσες;
Ο Πολίτης μας δίνει μερικές ακόμα πολύτιμες πληροφορίες. Η πρώτη είναι ότι παρόμοια παροιμία απαντά και σε άλλες γλώσσες και δίνει μια ρουμάνικη-μολδαβική ανάλογη: A umbla dupa cai verdji = Γυρίζει για πράσινα άλογα.
Καταλαβαίνουμε εδώ ότι η ύπαρξη ανάλογης παροιμίας σε άλλη γλώσσα αποτελεί ισχυρό πλήγμα για τη θεωρία του «πράσσειν άλογα».
Όμως, στα ρουμάνικα υπάρχουν πολλές εκφράσεις με πράσινα άλογα και όχι μόνο αυτή που μνημονεύει ο Πολίτης, η οποία στη σημερινή της μορφή είναι A umbla după cai verzi για όποιον επιδιώκει αδύνατα. Μάλιστα, οι ρουμάνοι τη συμπληρώνουν A umbla după cai verzi pe pereţi. Ίσως συχνότερη είναι η συναφής παροιμία a vedea cai verzi pe pereţi, που θα πει κατά λέξη βλέπω πράσινα άλογα πάνω σε τοίχους, και που σημαίνει «φαντάζομαι αδύνατα πράγματα». Η παροιμία είναι πολύ διαδεδομένη στα ρουμάνικα και χρησιμοποιείται με πολλές έννοιες του αδύνατου· για παράδειγμα, σε μια ιστοσελίδα αφιερωμένη στη γυμναστική, κάποιος κατηγορούσε κάποιον άλλο ότι τάζει στους νεαρούς γυμναστές διάφορα και τους στέλνει στην Αμερική να ψάξουν «πράσινα άλογα πάνω σε τοίχους».
Υπάρχει στα ρουμάνικα και μια άλλη παροιμία, εξαιρετικά όμοια με την δική μας για τους Χιώτες. Είναι η cal verde sârb deştept, που σημαίνει «πράσινο άλογο, ξύπνιος σέρβος» -όσο υπάρχει το ένα, άλλο τόσο υπάρχει και το άλλο, εννοεί η παροιμία.
δ) Πράσινο, το χρώμα του αδύνατου
Γενικότερα, το πράσινο είναι συχνά το χρώμα του αδύνατου, του απραγματοποίητου, και όχι μόνο για τα άλογα. Για παράδειγμα, οι Ισπανοί όταν θέλουν να πουν πως ένα συμβάν είναι πολύ παράξενο, λένε mas raro que un perro verde, δηλαδή πιο παράξενο κι από πράσινο σκύλο. Οι Ιταλοί λένε, ενίοτε σαν απειλή, far vedere i sorci verdi, παναπεί κάνω κάποιον να δει πράσινα ποντίκια, εννοώντας ότι θα προκαλέσουν σε κάποιον κατάπληξη, θα τον κάνουν να του έρθει ο ουρανός σφοντύλι, όπως θα λέγαμε εμείς. Στα δανέζικα, υπάρχει η έκφραση at skide grønne grise (χέζω πράσινα γουρούνια), για κάποιον που είναι εξαιρετικά φοβισμένος, που ‘κλάνει μέντες’ θα λέγαμε εμείς.
Επομένως, αφού το πράσινος είναι δηλωτικό του ανύπαρκτου, δεν μου προκαλεί καμιά έκπληξη η έκφραση «πράσινα άλογα». Μάλιστα, θέλω να θυμίσω πως υπάρχει κι άλλη μια συγγενική έκφραση στα ελληνικά, «τον έστειλε για πράσινο χαβιάρι» ή «τον πούλησε για πράσινο χαβιάρι», με τη σημασία «τον ξεγέλασε, τον εξαπάτησε».
Λίγο ξεχασμένη η παροιμία για το πράσινο χαβιάρι σήμερα, πάντως παλιότερα ακουγόταν· υπάρχει, λογουχάρη, στους στίχους των ρεμπέτικων «Ερηνάκι» και «Το ’φαγες το παιδί». Οι κουμπάροι στην Κύπρο τη χρησιμοποιούν ακόμα και σήμερα, ακόμα και μέσα στη Βουλή: Πρώτα απ’ όλα θα ήθελα να ασχοληθώ με τον τρόπο που οι ξένοι μας βλέπουν, που οι ξένοι μας κρίνουν και που πολλές φορές μας παίρνουν για πράσινο χαβιάρι.
Επειδή όμως αντιλαμβάνομαι ότι είναι άχαρο να διαλύεις μύθους, κι αφού αντέκρουσα, πιστεύω, τη θεωρία για την αρχαία προέλευση της έκφρασης και το ανύπαρκτο «πράσσειν άλογα», ας παραθέσω, όχι σαν βεβαιότητα, ούτε καν σαν εικασία, αλλά απλώς σαν ένα στοιχείο για σκέψη, το εξής.
Ποιο είναι το πιο γνωστό πράσινο άλογο της παγκόσμιας γραμματείας; Σωστά μαντέψατε τι εννοώ, εννοώ τον χλωρό ίππο της Αποκάλυψης του Ιωάννη:
καὶ εἶδον, καὶ ἰδοὺ ἵππος χλωρός, καὶ ὁ καθήμενος ἐπάνω αὐτοῦ, ὄνομα αὐτῷ ὁ θάνατος, καὶ ὁ ᾅδης ἠκολούθει μετ’ αὐτοῦ· καὶ ἐδόθη αὐτῷ ἐξουσία ἐπὶ τὸ τέταρτον τῆς γῆς, ἀποκτεῖναι ἐν ῥομφαίᾳ καὶ ἐν λιμῷ καὶ ἐν θανάτῳ καὶ ὑπὸ τῶν θηρίων τῆς γῆς.
Εδώ θα μου πείτε, και με το δίκιο σας, ότι το «χλωρός» στην αρχαιότητα σήμαινε πολλά πράγματα: πράσινος, κίτρινος, ωχρός, ανοιχτόχρωμος. Συμφωνώ. Και ξέρω ότι οι ερμηνευτές της Αποκάλυψης δεν δέχονται ότι χλωρός σημαίνει πράσινος, αλλά ανοιχτόχρωμος, ωχρός. Η αγγλική μετάφραση στο σημείο αυτό, λογουχάρη, έχει a pale horse. Πράγματι, έτσι είναι.
Ωστόσο… Ωστόσο, η Αποκάλυψη είναι κείμενο παραληρηματικό που μιλάει για πράγματα ανύπαρκτα. Αν ο συγγραφέας του κειμένου είχε να περιγράψει ένα άλογο υπαρκτό, που το έβλεπε μπροστά του, τότε λογικό θα ήταν να πούμε ότι χλωρός σημαίνει ανοιχτόχρωμος. Αλλά ένα άλογο ανύπαρκτο, άλλου κόσμου, που το καβαλάει ο Θάνατος, γιατί να έχει χρώμα φυσιολογικό; Γιατί να μην είναι πράσινο;
Προσοχή: δεν λέω ότι η σημερινή μας έκφραση «πράσινα άλογα» έχει την αφετηρία της στην Αποκάλυψη του Ιωάννη! Αν είχε εκεί την αφετηρία της, θα περιμέναμε να υπάρχει και σε άλλες γλώσσες, όχι μόνο στα ελληνικά και τα ρουμάνικα. Λέω όμως ότι η συσχέτιση του πράσινου χρώματος με το αλλόκοτο και το ανύπαρκτο ίσως να ξεκινάει από τόσο παλιά!
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Απόψεις; Ιδέες; Αντιρρήσεις; Παραλλαγές;
Όλα ευπρόσδεκτα.